Budownictwo ziemi łukowskiej – domy mieszkalne

Budynki mieszkalne na wsiach łukowskich – za M. Wesołowską (Wesołowska M.: 2006, s. 114-116, podział dotyczy budynków mieszkalnych na terenie województwa lubelskiego) można zaklasyfikować w następujących przedziałach czasowych:

• Domy przedwojenne – drewniane, zbudowane z bali drewnianych, czasami szalowane deskami, wzniesione na niskiej (do 0,5 m) podmurówce. Domy te posiadały dachy dwuspadowe, oryginalnie kryte słomą, w późniejszych latach zastąpione eternitem lub blachą. Często spotyka się elementy zdobnicze przyokienne i w szczycie dachu (Wesołowska M.: 2006, s. 114) .

Kategoria „domów przedwojennych” obejmuje większość drewnianych budynków mieszkalnych we wsiach łukowskich, jednak termin ten, obejmujący domy powstałe przed 1945 r. jest dość ogólny – obejmuje zarówno chałupy powstałe w XIX w., na początku XX w., w dwudziestoleciu międzywojennym i w trakcie 2 wojny światowej, dlatego nie oddaje różnorodności i zmian, które w tym okresie zachodziły. Zmiany te dotyczą zwłaszcza konstrukcji dachów.

Najstarszy opis budownictwa wiejskiego na omawianym terenie znalazłam w monografii wsi Jagodne z 1889 roku autorstwa Zygmunta Wasilewskiego, który wyodrębnił tam dwa typy chałup: stare i nowe, które miały różnić się „jedynie rozmiarami i powierzchownością”. Chałupy nowe były wyższe i obszerniejsze od starych, posiadały okiennice i ganki. Z opisu autora wynika, że cechą charakterystyczną tamtejszych chałup były „szczyty dachów, ścięte u góry prawie do połowy wysokości dachu i zabite deskami” (Wasilewski Z.: 1889, s. 30-31)- dwie ryciny wskazują, że autor opisywał dach przyczółkowy. Domy z dachami przyczółkowymi na terenie Ziemi Łukowskiej należą obecnie do rzadkości. Według informacji zamieszczonej w Gminnej Ewidencji Zabytków gminy Stoczek Łukowski wynika, że we wsi Stare Kobiałki pod nr 40 zachował się dom drewniany na podwalinie z kamienia z dachem półszczytowym, kryty strzechą, wybudowany – według informacji wypisanej na belce – 30.05.1786 roku i nadal zamieszkany

***

Jak podaje Z. Staszczak najstarszą formą dachu na terenie Lubelszczyzny jest dach czterospadowy, który z czasem wypierany był przez dach dwuspadowy, dlatego obecnie należy do rzadkości (Staszczak Z.: 1963, s. 104-105) i spotykany jest najczęściej na najstarszych budynkach drewnianych. Informator K. Osiak uważa, że ten rodzaj dachu, zwany też dachem krytym w kopertę charakterystyczny był dla „starego stylu podlaskiego” . W Józefowie (Gm. Stanin) znajduje się kilka takich budynków , jednak większość z nich obecnie jest w stanie ruiny, z osuniętą strzechą. Chałupy te najprawdopodobniej dekowane były gładko, lecz z narożami terasowatymi. Grzbiety dachów czterospadowych w Józefowie umocowane były za pomocą koźlin oraz długich żerdzi ułożonych równolegle do dachu, tzw. „kładzi” (Staszczak Z.: 1963, s. 111) .
Przykład chałupy z dachem czterospadowym w dobrym stanie zachowania można zobaczyć w Sięciaszce Pierwszej w Gm. Łuków. Ma on poszycie gładkie.
Informator K. Osiak jest zdania, że we wsi Zastawie już w 1909 r. musiała powstać chałupa z dachem dwuspadowym – świadczyła o tym moneta z 1909 r., wyjęta z rogu podwaliny. W 1914 r. przechodzący front spalił Zastawie, a po jego odbudowie – jak uważa informator – większość domów miała już dachy dwuspadowe , chociaż część odbudowywano w „starym stylu podlaskim”, który charakteryzował dach czterospadowy kryty strzechą i małe okna

Na terenie gmin Stanin i Stoczek Łukowski dachy dwuspadowe na drewnianych budynkach mieszkalnych występują prawie zawsze z małą deską okapową (daszkiem przyczółkowym lub przyzbowym, zwanym czasami 'fartuchem’ albo 'ściekiem’. Z. Staszczak podaje, że w Polsce jest to „forma nowsza, która przyszła tu ze wschodu, z Rosji, na drodze powolnego przenikania, lub przeniosła ją ludność repatriowana” (Staszczak Z.: 1963, s. 106) . Informator K. Osiak informuje, że „daszki okapowe pojawiły się od razu z budownictwem dachu dwuspadowego, w większości były zabudowane od spodu a wewnątrz była pustka”, dlatego też w czasie wojny daszki te miały służyć ludziom za schowki – informator słyszał takie relacje od wielu osób i – jak twierdzi – sam znalazł w takim daszku ukryty przedmiot .

***

Na wsiach łukowskich często spotyka się okiennice jednobarwne albo pomalowane jednolicie lub dwu- a nawet trójbarwnie farbą brązową, orzechową, wiśniową, żółtą, rzadziej niebieską o ornamencie złożonym z kombinacji dwóch lub trzech prostokątów. Czasami kontury prostokątów pomalowane są na biało. Rzadziej spotyka się oryginalne wzory – jak w chałupie z 1935 r. w Jemielnem (Gm. Stoczek Łukowski) na posesji nr 86, gdzie w okiennicach ułożono listwy na kształt promieni słonecznych. W niektórych chałupach po dokonaniu wymiany okien zdemontowano okiennice – pozostały po nich tylko jaśniejsze ślady na ścianach zewnętrznych.

***

Jedną z cech budownictwa łukowskiego jest konstrukcja wieńcowa z węgłami „na rybi ogon”. Tego typu domy można często spotkać we wsiach opisywanego regionu.

***

Cechą budownictwa przedwojennego było dwudwutraktowe rozplanowanie wnętrza, w skład którego wchodzą: sień, po jej lewej stronie izba (z jednym oknem w ścianie licowej i drugim w ścianie szczytowej), za nią alkierz z jednym oknem w ścianie szczytowej; po prawej stronie sieni komora a za nią druga, mniejsza izba z jednym oknem. W dużej izbie znajduje się palenisko i piec piekarski oraz łóżko. Spotykane są też chałupy o odwrotnym układzie wnętrza – czyli tzw. odbiciu lustrzanym.

Najważniejszym elementem wystroju głównej izby były obrazy świętych.

Innym, ważnym elementem łukowskich chałup i budynków gospodarczych wybudowanych przed 1945 r. było instalowanie w nich żelaznych lub drewnianych zamków do drzwi i wrót typu „ślepy zamek” lub „zapora”. Zamek drewniany, składający się z zamka, „zapadki”, „zasuwy”, otworu na klucz i klucza zaobserwowany został przez Z. Staszczak w Żdżarach (Gm. Łuków) w 1956 r. (Staszczak Z.: 1963, s. 125 i 132). Zamek z kluczem w rodzaju wytrycha z ruchomym zabirakiem, nazywany przez niektórych mieszkańców „przedwojennym zamkiem”, spotkałam w Zastawiu. Informator K. Osiak często widywał takie zamki „na Podlasiu głównie w spichlerzach komorach i starych domach. W Zastawiu są jeszcze w użyciu tego typu co u K. Wardaka w spichlerzu u jego sąsiada K. Gromady jest to klucz z ruchomą końcówką, i drugi 'zapora’ z drewnianymi zapadkami, drewniana zasuwa z żelaznym kluczem w kształcie litery L lub duże F o średnicy 30 na 30 cm z trzema wystającymi wypustkami które podnosiły trzy drewniane zapadki i można przesuwać zasuwę wąską szczeliną wyrżniętą w balu ściany blokując drzwi ten zamek jest w spichlerzu mojego dziadka obecnie u A. Osiaka (…) dopóki stoją budynki, [zamki] będą używane nikt ich nie zmienia” .

***

Domy z okresu 1945 – 1960. „Pierwsze murowane domy, jakie powstawały na wsi po 1945 roku były jeszcze budowane w duchu tradycyjnym – parterowe, na rzucie prostokąta, kryte dwuspadowym dachem (…)” (Chilik P., Aby na wsi było ładniej, Warszawa: Fundacja Wspomagania Wsi, 2008, s. 50 http://www.witrynawiejska.org.pl/data/abynawsi.pdf dostęp: 25.04.2008 godz. 16:33) . W tym czasie zdarzały się nadal przypadki stawiania domów drewnianych.

Domy z okresu 1960 – 1970 – budowane z cegły, nieotynkowane, postawione na trochę wyższej podmurówce niż domy przedwojenne; dachy dwuspadowe kryte eternitem i blachą (Wesołowska M.: 2006, s. 15). Informator K. Osiak. stwierdził, że pierwsze murowane domy w Zastawiu (Gm. Stanin) „powstały na początku lat 60tych. Z kolei inwentarskie takie jak np. obory kilka lat wcześniej, ale było ich niewiele. Na pewno pożary zrobiły swoje a wieś paliła się dwa razy i już potem nie budowano drewnianych budynków. Dużą rolę odegrały zakłady silikatowe gdyż wieś dzięki nim się odbudowała. Ostatni pożar zmienił wieś w bardziej nowoczesną, był to początek lat 70-tych i już panowała moda na nowe budownictwo” . Przykładem obiektu z tego okresu jest zamieszkiwany przez trzypokoleniową rodzinę Kruk dom w Zastawiu.

Wewnątrz można zauważyć wyraźny podział. Po jednej stronie sieni znajduje się mieszkanie seniorów rodu, natomiast po drugiej ich dzieci i wnuków. Osobne są kuchnie, które pełnią też funkcje jadalni i w których znajdują się rozkładane tapczany. Większość dnia spędza się w tym pomieszczeniu. Funkcję sypialni spełnia pokój za kuchnią.
Domy z okresu 1970 – 1990 – to domy „klockowe” z pustaków, otynkowane, z wysokim podpiwniczeniem, dwukondygnacyjne, z dachami płaskimi lub kopertowymi krytymi blachą

***

„*Domy powstałe po roku 1990 „wykazują brak charakterystycznej formy, ich specyfiką jest mnogość stosowanych rozwiązań architektoniczno-funkcyjnych” (Wesołowska M.: 2006, s. 116) . Na wsiach Łukowskiego można spotkać też domy „z tak zwaną grzywką, czyli nakrytych dwuspadowym dachem z uskokiem w pionie. To szwedzki model dachu” (Chilik P., s. 51) – widoczny jest on w środku fotografii 14 wykonanej przy głównej ulicy Stanina.

„Powstały też obiekty zwieńczone dwuspadowym dachem o różnym nachyleniu połaci dachowych, odbiegającym od tradycyjnego, o jednolitym spadku (…)” (Chilik P, s. 51). Najnowsze tendencje architektoniczne na wsiach Łukowskiego wywodzą się najczęściej z popularnych na terenie całej Polski katalogów projektów gotowych – najczęściej są to domy jednorodzinne z poddaszem użytkowym, dachem dwuspadowym lub czterospadowym. Większość nowych domów w typowo rolniczej wsi Wola Chomejowa (Gm. Borki, pow. Radzyński) „wybudowana po 1990 r. zastąpiła stare budynki mieszkalne, które zostały wyburzone” (Wesołowska M: 2006 s. 84) .