Żdżary – zarys dziejów

Geneza nazwy

Wieś Żdżary wzięła swoją nazwę od sposobu, w jaki powstała. A był on typowy dla wielu ówczesnych miejscowości. Polegał na wypaleniu otaczających teren drzew, a na powstałym pogorzelisku utworzeniu gruntów pod uprawy rolne. Sąsiedztwo otaczających wieś lasów, w tym m.in. rezerwatu Jata, zdaje się potwierdzać tę teorię.

Nazwa wsi pochodzi zatem od słowa „żar”, które w średniowieczu oznaczało „wypalony teren”, czy „miejsce wypalone w lesie”. Z kolei taki system powstawania osad zwano gospodarką żarową lub systemem ogniowym.¹

„Boże Błogosław Mieszkańcom Żdżar”. Fot. Marek Domański.

Interesująco ewoluowała nazwa wsi. Podczas swych dziejów kształtowała się ona następująco: Zdzar (1564r.), Zdziar (1678r.-1679r.), Zdziar (1781r.), Zdzary (1786r.), Zdzary (1810r.-1815r., 1842r.), Джарu (1876r.), Żdżar (1877r.), Жджары (1878r.), Жджаръ (1899r.), Zdżary (1907r., 1911r.), Żdżar (1920r., 1944r.), Żdżary (1921r., 1929r.), Zdziary, Żdżary (1943r., 1956r.), Zdżary (1957r.), Żdżary (od 1966r. do dnia dzisiejszego).²

Zarys dziejów

Wieś Żdżary po raz pierwszy występuje w źródłach pisanych w 1548r. Żdżary były wsią królewską.³ Podlegały wprost władcy Polski, wówczas królowi Zygmuntowi I Staremu, a następnie królowi Zygmuntowi II Augustowi. W imieniu króla terenami wraz z zamieszkałą ludnością (wolni kmiecie) zarządzało starostwo łukowskie.

W 1580r. we wsi Żdżary Piotr Kozierski, sługa Starosty Łukowskiego, z zagospodarowanych 4 łanów ziemi (ok. 72 ha) wraz z przynależną kościołowi dziesięciną zapłacił 4 floreny podatku. Nadto zapłacił od zagród i z roli 6 groszy podatku, a od dwóch komornic, nieposiadających ziemi, ani domu i bez bydła, 4 grosze podatku. Piotr Kozierski przysiągł także, że 3 łany (ok. 54 ha) są nieużytkowane, stąd nie płaci od nich podatku. Łączna suma powinności z wsi Żdżary wyniosła 4 floreny i 10 groszy.⁴

W 1620r. Piotr Głusik, wójt ze Żdżar, od poddanych królewskich z 5 włók osiadłych (ok. 90 ha) zapłacił 8 florenów i 10 groszy podatku. Wójt płacił także 16 groszy od każdej zagrody bez roli oraz po 8 groszy od komornicy nieposiadającej bydła. Z takiej samej powierzchni rolnej Starosta Łukowski za Kapitułę Krakowską zapłacił 10 florenów podatku.⁵

Siła nabywcza monet królewskich zmieniała się na przestrzeni lat. Stosując pewne uproszczenie, dla oddania realności dnia codziennego, należy wskazać, że pod koniec XVI w. za 1 grosz jeden człowiek mógł się wyżywić przez cały tydzień. Z kolei już za niecałego florena gospodarz mógł na targu kupić dobrego konia pociągowego.⁶

Niektóre źródła podają, że w 1728r. istniał w Żdżarach folwark.⁷ Takie gospodarstwa rolne dużych z reguły rozmiarów, wykorzystujące pracę chłopów pańszczyźnianych, występowały licznie w okolicach Łukowa. Ze względu jednak na brak rzeczonej informacji w późniejszych publikacjach, należałoby dla pewności potwierdzić jej prawdziwość kolejnymi odnalezionymi wzmiankami.

W 1827r. Żdżary były wsią rządową. Miejscowość zamieszkiwało 143 mieszkańców w 19 domach.⁸ W jednym domu mieszkało zatem 7-8 osób, co biorąc pod uwagę ówczesne niewielkie gabaryty chałup, nie dawało zbyt dużej przestrzeni mieszkalnej. Regułą były domy ciasne, gęsto zaludnione, zamieszkiwane przez rodziny wielopokoleniowe. Niezamożność chłopów nie pozwalała zmienić tego stanu rzeczy.

Żdżary pod koniec XIX w. miały 228 mieszkańców. Przyrost ludności był bardzo gwałtowny. Wyniósł blisko 60%. Żdżarzanie mieszkali w 27 domach. Gospodarowali na 763 morgach ziemi, zatem na ok. 430 ha.⁹ Statystycznie na jednego mieszkańca przypadało niecałe 2 ha ziemi.

W 1864r. chłop ze Żdżar (leśniczy) Józef Kopeć został aresztowany za przechowywanie broni należącej do oddziału Ks. Stanisława Brzóski. Józef Kopeć został skazany na roboty aresztanckie.¹⁰ Bohaterska postawa, godna naśladowania, była typowa dla chłopów z Podlasia. Ten też powód decydował, że powstanie styczniowe na naszych terenach trwało tak długo.

Pierwszą nauczycielką zatrudnioną na etat w Żdżarach była Pani Winiarczyk. Był to czas tzw. Wielkiej Wojny. Stąd też umowę zatrudniającą zawarł 20 września 1917r. Cesarsko-Niemiecki Naczelnik Powiatu Łukowskiego. Był nim wówczas pułkownik von Engelman. Za naukę dzieci i młodzieży Pani Winiarczyk przysługiwała pensja. Jej wysokość określono na 45 rubli miesięcznie.¹¹

W 1923r. w Żdżarach liczba ludności osiągnęła stan ponad 400 osób.¹² Ten poziom z niewielkimi zmianami utrzymany jest po dzień dzisiejszy.

W 1927r. sołtysem wsi był Aleksander Łukasik.¹³

Jak podaje oficjalna Księga Adresowa Polski w 1929r. cieślą w Żdżarach był J. Łukasik.¹⁴ Zajęcia związane z obróbką drewna wobec bliskości i bogactwa lasów były popularne. Mieszkańcy dobrze opanowali ten rodzaj rzemiosła, tak na potrzeby własne, jak i na sprzedaż.

Przed wojną sąsiadami Polaków były nierzadko osoby innej narodowości.¹⁵ Wielokulturowość to ówczesna zasada. Niedaleko Żdżar w przysiółku Warkocz mieszkali Żydzi. Żdżarzanie na pewno w wielu codziennych sprawach stykali się z nimi. Patrzyli na ich odrębne zwyczaje. Obserwowali odmienną religię.

Nauczyciel Józef Dybciak pracujący w Żdżarach zaginął podczas okupacji niemieckiej. Stało się to, już na początku wojny, w 1939r.¹⁶ Prawdopodobnie został zamordowany przez hitlerowców. Była to świadoma działalność wymierzona w polską inteligencję.

W sąsiedztwie wsi, w rezerwacie Jata, znajdował się obóz partyzancki. Do obozu bezpośrednio prowadziła tylko jedna droga leśna, zresztą podmokła, od strony Żdżar. Była ona jednak zaminowana i zabezpieczona, co sprawiało, że obóz był niedostępny.¹⁷

Mieszkaniec wsi Żdżary Tomasz Mucha woził żywność do obozu w Jacie. Do partyzantów trafiały gotowe wyroby z piekarni i masarni, które znajdowały się w pobliskim Staninie. Zboże i mięso rekwirowano wcześniej w okolicznych majątkach ziemskich.¹⁸

W październiku 1943r. w lesie pomiędzy Jagodnem a Żdżarami partyzanci z obozu w Jacie zorganizowali zasadzkę na okupantów niemieckich, którzy powracali z akcji pacyfikacji wsi Jagodne. Zasadzka zakończyła się sukcesem, jako że nieprzyjaciel poniósł duże straty.¹⁹ Pacyfikacje wsi były jedną z rozlicznych zbrodni wojennych dokonywanych przez niemiecki Wehrmacht. Akcja pacyfikacji Jagodnego, zresztą powtarzana, była surową karą za m.in. pomoc świadczoną partyzantom. Stąd ich zrozumiały odwet w postaci zasadzki.

Po II Wojnie Światowej budująca się Polska Ludowa nałożyła na wsie m.in. obowiązkowy skup płodów rolnych. W 1951r. Żdżary nie poddały się tak nałożonym powinnościom. Na wieś posypały się liczne kary, dopiero na skutek których mieszkańcy zaczęli realizować określane przez władze plany.²⁰ Godny pochwały opór, złamany brutalnością władzy, był głosem sprzeciwu wobec praktyk komunistycznej Polski.

W 1960r. funkcjonował w Żdżarach sklep. Istniała 4-klasowa szkoła usytuowana w murowanym budynku.²¹ Choć szkołę należało jeszcze wykończyć, była ona chlubą wsi. Placówka w Żdżarach istniała do momentu jej likwidacji w 2000r.

Na początku lat 60-tych w Żdżarach działała świetlica wiejska. Powstały także mieszkania z przeznaczeniem dla nauczycieli.²²

Pomiędzy rokiem 1961 a 1965 we wsi utworzono jednostkę Ochotniczej Straży Pożarnej.²³ Późniejsze źródła pisane milczą jednak o jej dalszych losach. Przekazy ustne starszych również pomijają ten fakt.

W drugiej połowie lat 60-tych zostało przekazanych 100 ha łąk dla miejscowości Żdżary.²⁴

W 1970r. sołtysem Żdżar był Henryk Mularczyk. W 1984r. sołtysem wsi był Jan Łukasik.²⁵ Zastąpił go Marek Łukasik. Po zmianie ustroju sołtysem w 1991r. był Tadeusz Ceglarski. W 1995r. sołtysem został Leszek Powalski. Następnie przez dwie kadencje funkcję pełnił Adam Woźniak. Obecnie drugą kadencję sołtysem jest Sławomir Rybka.

 

„Pamięci mieszkańców wsi Jagodne, wysiedlonych w latach 1953-54 przez ówczesne władze, w uznaniu ofiar i krzywd. Mieszkańcy gmin Łuków i Stoczek Łukowski. Żdżary, 11.08.2013r.”. Fot. Marek Domański.

W sierpniu 2013r. tuż za granicami Żdżar odbyła się uroczystość poświęcona nieistniejącej dzisiaj już wsi Jagodne. Z okazji 60. rocznicy wysiedlenia mieszkańców odprawiono Mszę Św. oraz odsłonięto tablicę pamiątkową. Na zakończenie, każdy z przybyłych otrzymał publikację autorstwa Krzysztofa Fornala pt. „Jagodne – zapomniana historia…”.

Żdżary podobnie, jak wskazane wyżej Dąbie, w ustroju samorządowym przyporządkowane były do tych samych jednostek administracyjnych. I tak od 1864r. do 1954r. należały do Gminy Dąbie z siedzibą w Gręzówce. W 1955r. weszły w skład Gromady Dąbie, w 1959r. poszerzyły Gromadę Sięciaszka, a w 1961r. powiększyły Gromadę Łuków. Od 1973r. Żdżary są częścią Gminy Łuków.

Opracował: KRZYSZTOF FORNAL