Epidemia cholery w powiecie łukowskim w 1831 roku

W XIX wieku epidemie cholery kilkukrotnie przetaczały się przez Europę. Nie ominęły też Królestwa Polskiego, zbierając swoje żniwo także w powiecie łukowskim.
W 1831 roku epidemia przywędrowała na te tereny wraz z wojskiem rosyjskim.
Kolejne epidemie wystąpiły w latach 1848, 1854-55, 1873, 1892 i 1894.

Przyczyny cholery
Czynnik chorobotwórczy cholery odkrył dopiero w 1883 roku Robert Koch. Wcześniej, na podstawie obserwacji wysuwano różne prawdopodobne przyczyny zachorowań.
W 1830 roku, kiedy cholera szerzyła się już w Imperium Rosyjskim, uznawano, że „pierwiastek chorobowy” jest natury lotnej, twierdzono, że nie przenosi się ona przez ubrania i rzeczy. Zauważono, że nie każdy, kto ma kontakt z chorym ulegał zakażeniu. Jak podawało wydawnictwo Wiadomość o cholerze podana przez Radę Ogólną Lekarską Król. Polskiego:
„Postrzeżenia zdają się stwierdzać, że osoby słabej konstytucyi, ztąd też ko­biety są do niej bardziej skłonne, równie i ludzie osłabieni przez wpływy umysłowe, szczególniej bojaźń; dla tego też zwykle ci najpierwej się zarażają, którzy choroby tej najbardziej się lękają (…) zarażenie w cholerze często właściwym sobie sposobem odbywa się” [1]
Uważano też, że przyczyną zarazy jest „pewny stan zapalny błony wewnętrznej żołądka i kiszek ze szczególną drażliwością układu nerwowego” [2]

Objawy
Choroba często przebiegała w sposób gwałtowny a jej objawy w 1830 roku opisywano jako „pewien rodzaj niespokojności wewnętrznej, której towarzyszą niekiedy dreszcze wzdłuż kolumny pacierzowej rozciągające się”. Parę godzin później występowała biegunka o konsystencji i wyglądzie białka jaja lub rozrobionego krochmalu. Chorzy odczuwali też łamanie w nogach, osłabienie całego ciała, „niemiłe około pępka uczucie”. Jeśli na tym etapie choroby nie rozpoczęto leczenia, do biegunki dołączały womity. Ręce i nogi stawały się zimne, twarz przybierała szary kolor, puls słabł. Twarz zmieniała się, oczy zapadały się głęboko.
Śmierć mogła nastąpić po kilku/kilkunastu godzinach lub po kilku dniach.
Mimo iż nie znano przyczyny choroby starano się jej zapobiegać.
Zalecano utrzymanie jak największej czystości w domu, częste pranie odzieży i utrzymywanie higieny, spożywanie pokarmów dobrej jakości, nie wystawianie się na zazębienie.

Leczenie
Ponieważ w latach 30-tych XIX wieku nie znano dokładnej przyczyny choroby, nie potrafiono jej też we właściwy sposób leczyć.
Uważano, że główną metodą walki z cholerą powinien być upust krwi, a jej ilość powinna być uzależniona od stanu chorego. Jeśli był on zbyt słaby, lub jeśli chorowało dziecko należało przystawić „pijawki pod łyżeczką” w okolicy nadbrzusza.W tym samym czasie dla uśmierzenia wymiotów należało podać opium, lub jego wodny roztwór. Innym sposobem było rozrobienie wody z mąką owsianą na masę chlebową, wypieczenie z niej bułek a następnie rozrobienie ich kawałków z wodą i podawanie do picia. [2]

Zapobieganie
Na podstawie obserwacji rozprzestrzeniania się cholery stosowano środki zapobiegawcze, jednak nie zawsze były one skuteczne.
Należało izolować chorych, w miarę możliwości powinni oni być przenoszeni do szpitali. Trzeba było unikać ścisku i wilgoci w domach. Lekarze zalecali spożywanie pożywnych pokarmów „wszelkiego zbytku w jedzeniu a najszczególniej w piciu unikając (…) piwo kwaskowate, kwas niewystały, mussujący, mleko kwaśne, frukta niedojrzałe do szkodliwych należą, przeciwnie mierne użycie wina lub wódki za dobre uważa się (…)”
Zalecano też okadzanie domów solnikiem wapna.[2]

Cholera w Królestwie Polskim i w powiecie łukowskim
Metody zapobiegania chorobie nie były skuteczne, cholera szybko rozprzestrzeniała się, a z wojskiem carskim dotarła do Królestwa Polskiego i powiatu łukowskiego. Pierwszy raz pojawiła się w wojsku polskim podczas bitwy pod Iganiami (10.04.1831) i stamtąd zaczęła się przenosić na odleglejsze tereny.
„Około pierwszej połowy Kwietnia 1831r. odebrano wiadomość w Warszawie, że w Wojsku Polskiem obozującem we wschodniej części kraju pod Siedlcami, zjawiła się cholera. Wysłani dwaj Lekarze z Warszawy dla przekonania się o rzeczywistościtej prawdy, przywieźli zaspokajające wiadomości, powiadamiając: że okazała się wprawdzie pomiędzy Wojskowymi choroba do cholery podobna, ale ta jest sporadyczną tylko, taka właśnie, jaka często bywała zwykła na wiosnę i na czas letnich upałów” [3] Zaczęto wtedy zwozić chorych do Warszawy, gdzie lokowano ich w opuszczonych domach na Pradze. Stamtąd cholera rozprzestrzeniała się w dalsze rejony.
Jak pokazuje Karte zur Bezeichnund des Ganges der Cholera im Königreich Polen [4] zaraza dotarła do powiatu łukowskiego bezpośrednio z oddalonych o kilkadziesiąt kilometrów Igani.

Trudno dziś dokładnie oszacować ilość ofiar epidemii na terenie powiatu łukowskiego
Analizując księgi metrykalne parafii [5] z tego terenu zauważyć można  zdecydowany wzrost ilości zgonów w 1831 roku w większości z nich. W parafii rzymsko-katolickiej  w Łukowie zmarły 584 osoby (rok wcześniej 343), w parafii Stoczek 244 osoby (rok wcześniej 165). Łączna ilość zgonów w Łukowie (w parafii rzymsko-katolickiej i w okręgu bóżniczym, na który składały się też inne miejscowości) w roku epidemii wyniosła 690, a łączna ilość zgonów w powiecie (bez parafii  Łuków) wyniosła 1430 (rok wcześniej odpowiednio 413 i 1139) Oczywiście nie wszystkie te osoby zmarły z powodu zarazy, jednak w większości parafii da się zauważyć  większą umieralność.

Księża prowadzący Akta Stanu Cywilnego nie mieli obowiązku w akcie zgonu wpisywania przyczyny śmierci. W kilku przypadkach można się domyślić, że powodem śmierci była choroba zakaźna (zmarli krótko po sobie członkowie rodziny, czy mieszkańcy jednej wsi). Jednak tylko w dwóch parafiach duszpasterze zaznaczali, że powodem zgonu była cholera.

Zmarli na cholerę w parafii Tuchowicz w 1831 roku [6]
Nr	Miejsce zgonu	Data zgonu	Nazwisko	Imię	Wiek	Uwagi
1	Anja	11.7.1831	Osiński	Jakub	4	pochowany poza cmentarzem
2	Kierzków	13.7.1831	Woźniak	Aniela	19
3	Anja	14.7.1831	Osińska	Maryanna	1	pochowany poza cmentarzem
4	Anja	15.7.1831	Lach	Maryanna	45	pochowana poza cmentarzem
5	Anja	15.7.1831	Lach	Jan	4	pochowany poza cmentarzem
6	Szyszki	15.7.1831	Kachniarz	Katarzyna	50	pochowany poza cmentarzem
7	Szyszki	20.7.1831	Kachniarz	Paweł	36	pochowany pod figurą w polu
8	Szyszki	20.7.1831	Bartosiak	Maciej	50	pochowany pod figurą w polu
9	Szyszki	20.7.1831	Ostolska	Maryanna	40	pochowany pod figurą w polu
10	Szyszki	20.7.1831	Kachniarz	Anna	9	pochowany pod figurą w polu
11	Anja	23.7.1831	Lach	Mateusz	3	pochowany poza cmentarzem
12	Szyszki	24.7.1831	Kachniarz	Ludwika	40	pochowany poza cmentarzem
13	Anja	25.7.1831	Gontarz	Maryanna	30
14	Celiny	26.7.1831	Kopeć	Maryanna	1
15	Anja	26.7.1831	Gajo	Wojciech	1	pochowany poza cmentarzem
16	Anja	27.7.1831	Tretko / Stodolski	Szymon	4	pochowany poza cmentarzem
17	Szyszki	28.7.1831	Rosłoniak	Kacper	53	pochowany poza cmentarzem
18	Szyszki	1.8.1831	Bartosiak	Katarzyna	7	pochowany poza cmentarzem
19	Kierzków	13.10.1831	Mańka	Szymon	30	pochowany poza cmentarzem

Zmarli na cholerę w parafii Adamów w 1831 roku [7]
Nr	Miejsce zgonu	Data zgonu	Nazwisko	Imię	Wiek	Uwagi
1	Wola Gułowska	10.11.1831	Twarowski	Jerzy	50	mieszczanin miasta Praga, zmarł na nagłą słabość holeryczną
2	Adamów	24.07.1831	Dzido	Andrzej	27
3	Wola Gułowska	24.07.1831	Suski	Jan	1
4	Wola Gułowska	02.08.1831	Bryguła	Mateusz	50
5	Wola Gułowska	17.07.1831	Ochmińska	Wiktoria	20
6	Wola Gułowska	25.07.1831	Lemieszek	Jan	30
7	Wola Gułowska	08.08.1831	Bielski	Mateusz	50

Cholera zaczęła wygasać pod koniec roku, by uderzyć ponownie za kilka lat…

[1] Wia[domość] o chol[erze] podana przez Radę Ogólną Lekarską Królestwa Polskiego
[2]Kaczkowski M. „O poznawaniu, sposobach zapobieżenia i leczeniu choroby cholera morbus zwanéj” 1830
[3] Kulesza J.F; Opisanie cholery azjatyckiej jaka epidemicznie grasowała w Warszawie i Królestwie Polskim w latach 1831, 1836 i 1837
[4] Karte zur Bezeichnung des Ganges der Cholera im Königreich Polen, https://wellcomecollection.org/oembed/works/tsac92y5
[5] Księgi Urzędu Stanu Cywilnego z parafii Łuków, Adamów, Wojcieszków, Okrzeja, Tuchowicz, Stanin, Stoczek, Wilczyska, Serokomla, Trzebieszów, Radoryż i okręgu bóżniczego w Łukowie z lat 1826-1836
[6] Akta Urzędu Stanu Cywilnego parafii Tuchowicz z 1831 roku. Opracowanie własne
[7] Akta Urzędu Stanu Cywilnego parafii Adamów z 1831 roku. Opracowanie własne