Ziemia Łukowska

S. Litak i L. Műllerowa definiowali Ziemię Łukowską w okresie przedrozbiorowym jako „teren powiatu łukowskiego uchwytny na podstawie XVI-wiecznych regestrów poborowych. Teren ten był oddzielony na południu od powiatu lubelskiego Wieprzem i Tyśmienicą, a na północy sięgał do wideł Liwca i Muchawki. Jego granica wschodnia biegła od źródeł Liwca, mniej więcej w linii prostej, aż do Tyśmienicy (w okolicy Niewęgłosza). Najbardziej na zachód wysuniętą miejscowością była Mysłowska Wola” a granica zachodnia przebiegała przez tereny puszczańskie. „Obszar ten stanowił płaskowyż, którego najwyższym wzniesieniem był teren pokryty bagnami i lasami w pobliżu wsi Jagodne.

Ziemia Łukowska była peryferyjną, najbardziej wysuniętą na wschód częścią województwa sandomierskiego, wchodzącą klinem między Mazowsze i Podlasie. Oddzielona od reszty Lubelszczyzny pasmem lasów i bagien, stanowiła teren równinny, bagienno-piaszczysty, pokryty nieprzebytą puszczą, który zachował swój charakter dość długo” . W połowie XIII w. „Łuków był najdalej na wschód wysuniętym grodem Małopolski i miał za zadanie obronę ziem polskich przed najazdami Litwinów, Jadźwingów i Prusów” . Od 1474 powiat łukowski zwany Ziemią Łukowską – obok powiatu lubelskiego i urzędowskiego stał się częścią nowopowstałego województwa lubelskiego. „W Ziemi Łukowskiej były następujące miasta: Łuków, Radzyń, Siedlce, Kock, Serokomla i Zbuczyn. Taki stan rzeczy trwał do trzeciego rozbioru Polski w 1795 r., kiedy to woj. lubelskie wraz z Ziemią Łukowską oraz Ziemią Liwską dostały się pod zabór austriacki. W 1815 r., kiedy zostało utworzone Królestwo Polskie, Ziemia Łukowska weszła w skład nowo utworzonego wwoj. podlaskiego. W 1867 r. nowy podział administracyjny pod zaborem rosyjskim zmienił nieco granice powŁukowskiego, włączając zachodnią część Ziemi Łukowskiej do pow. garwolińskiego. Ten podział administracyjny w XIX w. spowodował pewną więź między ludnością zamieszkującą późniejszą gubernię siedlecką” . „Dość często się zdarza, że mianem Podlasie określa się teren położony na południe od Bugu (mniej więcej po Tyśmienicę i Wieprz), a wchodzący w granice dawnej guberni siedleckiej. Obszar ten obejmował jednak tylko część dawnego historycznego Podlasia (powiaty: węgrowski, sokołowski, część siedleckiego i radzyńskiego), a ponadto ziemię Stężycką (dawny zawiślański aneks woj. sandomierskiego), łukowską oraz część ziemi czerskiej i liwskiej . Określenie owych tylko ziem terminem Podlasia nie jest właściwe i swój początek bierze z utworzenia w 1816 r. (mniej więcej w tych granicach) woj. podlaskiego, a ponadto z nazwami biskupstwa w Siedlcach – biskupstwem podlaskim” . Terminu Podlasie na określenie Ziemi Łukowskiej używało wielu jej mieszkańców.
Po reformie administracyjnej kraju z roku 1973 powiat łukowski przestał istnieć a jego teren prawie w całości znalazł się na obszarze nowoutworzonego województwa siedleckiego, natomiast część weszła w skład województwa bialskopodlaskiego. Taki stan rzeczy trwał aż do ostatniej reformy administracyjnej kraju, która weszła w życie w 1999 roku, kiedy to przywrócono powiaty – w tym powiat łukowski. W skład tego ostatniego weszły następujące gminy: Adamów, Krzywda, Łuków, Miasto Łuków, Serokomla, Stanin, Stoczek Łukowski, Miasto Stoczek Łukowski, Trzebieszów, Wojcieszków, Wola Mysłowska. Pozostałe tereny należące do Ziemi Łukowskiej jeszcze w I Rzeczypospolitej obecnie znajdują się na terenie sąsiednich powiatów: Kock w powiecie lubartowskim, gminy: Borki, Kąkolewnica Wschodnia, Radzyń Podlaski i Ulan-Majorat w powiecie radzyńskim, gminy: Domanice, Siedlce, Wiśniew, Zbuczyn w powiecie siedleckim (województwo mazowieckie).
Ziemia Łukowska znajduje się na terenie mezoregionu Równina Łukowska, „na głównych wododziałach: Wisły-Wieprza i Wieprza-Bugu, przedstawia lesiste i bagniste równiny wzniesione na 150-200 metrów nad poziomem morza” . Ale najważniejszym elementem krajobrazu Ziemi Łukowskiej są kompleksy leśne, których największe skupiska występują na zachodzie regionu. Las stanowi dla wielu mieszkańców Ziemi Łukowskiej główne lub dodatkowe źródło utrzymania – dzięki zbieraniu i sprzedaży runa leśnego. Szczególnie warto zwrócić uwagę na kompleks leśny Kryńszczak z rezerwatami Jata i Topór ustanowionymi w 1933 roku, restytuowanymi w 1952 roku. Rezerwat Jata stanowił bazę operacyjną i kryjówkę powstańców styczniowych oraz oddziałów partyzanckich w czasie II wojny światowej .
Ziemia Łukowska leży na granicy trzech obszarów etnograficznych: Mazowsza, Podlasia i Lubelszczyzny, dlatego niektóre aspekty kultury tych sąsiednich regionów przenikały i wpłynęły na bogactwo Łukowskiego, które znajduje się w zasięgu dialektu mazowieckiego – charakterystyczne dla niego mazurzenie można nadal usłyszeć w mowie starszych mieszkańców.
Wprawdzie administracyjnie powiat łukowski należy do Lubelszczyzny, jednak daje się zaobserwować duże związki jego mieszkańców z Mazowszem w kwestii miejsca pracy lub nauki.