Przywrócona tożsamość – Żołnierze z Gręzówki
Na cmentarzu w Gręzówce znajduje się druga, co do wielkości (po cmentarzu w Woli Gułowskiej/Turzystwie) kwatera wojskowa, z II wojny światowej, w powiecie łukowskim. Od 1940 roku spoczywa tam 97 żołnierzy, głównie I Dywizji Piechoty Legionów i jednostek towarzyszących, poległych w pobliskich lasach. Dziś, jeszcze, wiele z nich pozostaje bezimiennych. Jednak, podczas kwerendy w archiwach, udało mi się ustalić nazwiska wielu z poległych oraz ustalić okoliczności poszukiwań rodzin oraz samych ekshumacji.
Parafia w Gręzówce powstała w 1938 roku. Wtedy też wyznaczono miejsce na parafialny cmentarz – usytuowano go na skraju miejscowości, przy obecnej ścianie lasu. Kiedy w 1940 roku władze niemieckie wydały polecenie o ekshumacjach żołnierzy poległych we wrześniu 1939 roku, a pochowanych na polu bitwy w okolicy, niedawno utworzona nekropolia okazała się najlepszym miejscem do ich ponownego pochówku. Ekshumacje, które odbywały się wiosną 1940, podzielono na kilka etapów, m.in. z powodu dużej ilości poległych i niemożności jednoczesnego wykonania tylu trumien.
Podczas ekshumacji specjalnie powołana komisja sporządzała odpowiednie protokoły, a także identyfikowała poległych na podstawie znaczków tożsamości oraz dokumentów. Przełamane nieśmiertelniki ( 61 sztuk), wraz z przedmiotami osobistymi oraz listami poległych (już wtedy niekompletnymi) trafiły do Polskiego Czerwonego Krzyża w Warszawie, który zajął się powiadomieniem rodzin poległych.
Proboszcz parafii w Gręzówce, Ignacy Sopyła, nie sporządził aktów zgonów poległych (prawdopodobnie była to normalna praktyka przy pochówku ekshumowanych żołnierzy – podobna sytuacja miała miejsce w okolicznej parafii).
Kilka tygodni po bitwie w okolicy Jagodnego, w prasie, głównie z okolic Wilna, zaczęły się pojawiać informacje o poszukiwaniach żołnierzy z 5 p.p. i 6 p.p. 1 Dywizji Piechoty Legionów.
Prawdopodobnie wieści o poległych, pochowanych w Gręzówce dotarły do rodzin na przełomie maja i czerwca. Świadczyć o tym może, zamieszczony w prasie z czerwcu 1940 roku, nekrolog Kazimierza Millera.
Poległ w dniu 14 września 1939 roku, i dziś dopiero po ośmiu miesiącach dotarła do nas ta wieść żałobna. Poległ, lecz do ostatniej chwili życia spełniał swój twardy obowiązek żołnierski. Padł, kiedy już w sytuacji beznadziejnej, po bitwie pod Kałuszynem usiłował ratować tabory i otoczony garstką 150 ludzi w okolicy Jata-Jagodne koło Łukowa kierował obroną – leżąc ranny na wozie.
Pogrzebano Go w samotnej polnej mogile, jakich wiele pokryło ziemię ojczystą. Mogiły nie usypały ręce towarzyszy broni, ani zrosiły jej łzy najbliższych; dziś dopiero żegnamy Go westchnieniem żalu, tym głębszym, że ceniony był wysoko jako oficer i kolega.
Ś.p. kapitan Kazimierz Miller pochodził ze znanej i z dawna w Lubelszczyźnie osiadłej rodziny. Szkołę oficerską ukończył w roku 1930 i rozpoczął służbę zawodową w b. 8 pp. Leg. w Lublinie, następnie – po 3-letniej pracy w Szkole Oficerskiej w Bydgoszczy, w charakterze instruktora i wychowawcy, wrócił do Wilna i dowodził w b. 6 pp. Leg. W chwili wybuchu wojny wyruszył w pole jako kwatermistrz pułku. Tę ciężką i odpowiedzialną służbę pełnił do ostatniej chwili.
Z polecenia władz niemieckich zwłoki Jego zostały ekshumowane i teraz są złożone na cmentarzu wojskowym w Gręzówce koło Łukowa.
Mogiły w Gręzówce, co najmniej, dwukrotnie restaurowano. Na świeżo wykopanych mogiłach stanęły drewniane krzyże.
Później miejsce brzozowych krzyży zajęły betonowe obramowania z płytami i metalowymi tabliczkami.
Obecną formę nagrobki z tabliczkami z kompozytu przyjęły po kolejnym remoncie.
Trudno dziś powiedzieć, w trakcie którego remontu „zagubiono” nazwiska kilkudziesięciu żołnierzy. W toku przeprowadzonych przeze mnie badań, zarówno na cmentarzu, jak i w archiwach oraz bibliotekach i bibliotekach cyfrowych ustaliłam, że istnieje kilka niekompletnych wykazów poległych. Po ich weryfikacji udało mi się ustalić listę 78 nazwisk (obecnie na cmentarzu znajdują się 34 groby imienne i 63 NN).
W 2022 roku przekazałam listę wójtowi gminy Łuków oraz proboszczowi parafii Gręzówka.
W różnych listach poległych pojawiają się różne warianty nazwisk. Wynika to, z pewnością z błędnego odczytywania ich przez członków komisji ekshumacyjnej – żołnierze pochodzili w dużej mierze z Wileńszczyzny i ich nazwiska były na miejscowych obce.
LISTA POLEGŁYCH WE WRZEŚNIU 1939 ROKU, POCHOWANYCH NA CMENTARZU W GRĘZÓWCE (oprac. Magdalena Bilska)
| Lp | Imię i nazwisko | Uwagi |
| 1 | Kazimierz Miller | Kapitan 1 dywizji Piechoty Legionów, ekshumowany z Zażelaznej |
| 2 | Teodor Haniebny | ur. 1915, strzelec 1pp 1 DP Leg, poległ 14.09.1939 w Gręzówce |
| 3 | Bolesław/Zdzisław Sakowicz | ur. 1913, podporucznik rezerwy 1pp 1DP, ekshumowany z Zażelaznej (według dokumentów z gminy Łuków) lub poległ 14.09.1939 w Domanicach (według Księgi pochowanych żołnierzy polskich…) |
| 4 | Leszek Tadeusz Kożan | podporucznik/sierżant 1 pp 1 PP Legionów, ekshumowany z Zażelaznej (wg dokumentów z gminy Łuków) lub poległ 14.09.1939 w Gręzówce (według Księgi pochowanych żołnierzy polskich…) |
| 5 | Leszek Nagrodzki | ur. 1916, podporucznik, ekshumowany z Zażelaznej, (według Księgi pochowanych żołnierzy polskich – Lech Nagródzki spoczywa na cmentarzu w Łukowie [sic]) |
| 6 | Zygmunt Wojtun | strzelec 1 pp 1 DP Legionów, ekshumowany z Zażelaznej (wg dokumentów z gminy Łuków) lub poległ 14.09.1939 w Gręzówce (wg Księgi pochowanych żołnierzy polskich…) |
| 7 | Józef Krytowicz/Kryłowicz | ur. 1916, strzelec 1pp 1 DP Legionów, ekshumowany z Zażelaznej (wg dokumentów z gminy Łuków) lub poległ 14.09.1939 w Gręzówce (według Księgi pochowanych żołnierzy polskich…) |
| 8 | Michał Umbras | strzelec 1 pp 1 DP Legionów, poległ 14.09.1939 w Gręzówce |
| 9 | Erbert Tezik | strzelec 1 pp 1 DP Legionów, ekshumowany z Zażelaznej (wg dokumentów z gminy Łuków) lub poległ 14.09.1939 w Gręzówce (wg Księgi pochowanych żołnierzy polskich…) |
| 10 | Władysław Kapica | strzelec 1 pp 1 DP Legionów, ekshumowany z Zażelaznej (wg dokumentów z gminy Łuków) lub poległ 14.09.1939 w Gręzówce (wg Księgi pochowanych żołnierzy polskich…) |
| 11 | Jan Tomków | ur. 1915, strzelec 1pp 1 DP Legionów, ekshumowany z Zażelaznej (wg dokumentów z gminy Łuków) lub poległ 14.09.1939 w Gręzówce (według Księgi pochowanych żołnierzy polskich…) |
| 12 | Edmund Bryłło/Brałło | 1 PP Legionów, ekshumowany z Zażelaznej |
| 13 | Romuald Koziełło | strzelec 1 Pułku Piechoty Legionów, 1 DP Legionów, poległ 14.09.1939 w Gręzówce |
| 14 | Władysław Rzewka | strzelec 1 pp 1 DP Legionów, ekshumowany z Zażelaznej (wg dokumentów z gminy Łuków) lub poległ 14.09.1939 w Gręzówce (wg Księgi pochowanych żołnierzy polskich… poległych…) |
| 15 | Piotr Korciuk | 1 PP Legionów, ekshumowany z Zażelaznej (wg dokumetów z gminy Łuków) lub poległ 13.09.1939 w Gręzówce (wg Księgi pochowanych żołnierzy polskich…) |
| 16 | Stanisław Hewicz (?) | 1 PP Legionów |
| 17 | Józef Wachowski/Wachowicz | strzelec 1 pp 1 DP Legionów, ekshumowany z Zażelaznej (wg dokumentów z gminy Łuków) lub poległ 14.09.1939 w Gręzówce (wg Księgi pochowanych żołnierzy polskich…) |
| 18 | Jan Plentowski | strzelec 1 pp 1 DP Legionów, ekshumowany z Zażelaznej (wg dokumentów z gminy Łuków) lub poległ 14.09.1939 w Gręzówce (wg Księgi pochowanych żołnierzy polskich…) |
| 19 | Antoni Mizgiel | ur. 1917, strzelec 1 pp 1 DP Legionów, ekshumowany z Zażelaznej (wg dokumentacji z gminy Łuków) lub poległ 14.09.1939 w Gręzówce (według Księgi pochowanych żołnierzy polskich…) |
| 20 | Stanisław Bajło | ur. 1908, strzelec 1pp 1 DP Legionów, ekshumowany z Zażelaznej |
| 21 | Piotr Capko | strzelec 1 pp 1 DP Legionów, poległ 13.09.1939, ekshumowany z Zażelaznej (wg dokumentów z gminy Łuków) lub poległ 14.09.1939 w Gręzówce (według Księgi pochowanych żołnierzy polskich…) |
| 22 | Przystawka/Przystanka | ur. 1917, strzelec 1pp 1 DP Legionów, ekshumowany z Zażelaznej (wg dokumentów z gminy Łuków) lub poległ 14.09.1939 w Gręzówce (według Księgi pochowanych żołnierzy polskich…) |
| 23 | Aleksander Dąbrowski | ur. 1916, podhorąży 1 pp 1 DP Legionów, poelgł 14.09.1939 ekshumowany z Zażelaznej (wg dokumentów z gminy Łuków) lub poległ w Róży Podgórnej (według Księgi pochowanych żołnierzy polskich…) |
| 24 | Stanisław Bobrowski | ur. 1908,1 PP Legionów, ekshumowany z Zażelaznej |
| 25 | Piotr Kracewicz | strzelec 1 pp 1 DP Legionów, ekshumowany z Zażelaznej (wg dokumentów z gminy Łuków) lub poległ 14.09.1939 w Gręzówce (wg Księgi pochowanych żołnierzy polskich…) |
| 26 | Mojżesz Perecz | ur. 1.01.1908, pdf 5 pp 1 DP Legionów, ekshumowany z Zażelaznej (wg dokumentcji z gminy Łuków) lub poległ 14.09.1939 w Róży Podgórnej (według Księgi pochowanych żołnierzy polskich…) |
| 27 | Wiktor Korsak | ur. 1908, 1 PP Legionów, ekshumowany z Zażelaznej (wg dokumentów z gminy Łuków) lub poległ 14.09.1939 w Gręzówce (według Księgi pochowanych żołnierzy polskich…) |
| 28 | Jan Paukszta | strzelec 1 pp 1 DP Legionów, ekshumowany z Zażelaznej (wg dokumentów z gminy Łuków) lub poległ 14.09.1939 w Gręzówce (wg Księgi pochowanych żołnierzy polskich… poległych…) |
| 29 | Mieczysław Pietrosz | strzelec 1 pp 1 DP Legionów, ekshumowany z Zażelaznej (wg dokumentów z gminy Łuków) lub poległ 14.09.1939 w Gręzówce (według Księgi pochowanych żołnierzy polskich…) |
| 30 | Kazimierz Maksznowiec/Maksimowicz (?) | strzelec 1 pp 1 DP Legionów ekshumowany z Zażelaznej (wg dokumentów z gminy Łuków) |
| 31 | Antoni Hejwosz | ur. 1912, strzelec 1 pp 1 DP Leg, ekshumowany z Zażelaznej (wg dokumentów z gminy Łuków) lub poległ 14.09.1939 w Gręzówce (według Księgi pochowanych żołnierzy polskich…) |
| 32 | Wincenty Bledkin/Bletnikn/Bletkin/Błetnink Oletkin (?) | ur. 1907, strzelec 1 pp 1 DP, ekshumowany z Zażelaznej (wg dokumentów z gminy Łuków) lub poległ 14.09.1939 w Gręzówce (według Księgi pochowanych żołnierzy polskich…) |
| 33 | Leonard Merło | ur. 1918 W Petersburgu kapral, 1 pp 1 DP Legionów, poległ 14.09.1939 w Gręzówce |
| 34 | Jerzy Landowski | ur. 1915, szeregowy 1 pp 1 DP, ekshumowany z Zażelaznej (wg dokumentów z gminy Łuków) lub poległ 14.09.1939 Gręzówce, (według Księgi pochowanych żołnierzy polskich…) |
| 35 | Jerzy Hewicz (?) | ur. 1914, ekshumowany z Zażelaznej |
| 36 | Antoni Adamowicz | strzelec, 1 pp Leg. 1 DP Leg, poległ 14.09.1939 |
| 37 | Wacław Adamowicz | poległ 14.09.1939 |
| 38 | Stanisław Budrewicz | strzelec 1pp 1 DP Leg, poległ 14.09.1939 w Gręzówce |
| 39 | Bronisław Bobrowski | strzelec 1pp 1 DP Leg, poległ 14.09.1939 w Gręzówce |
| 40 | Chaim Bastocki | strzelec 1pp 1 DP Leg, poległ 14.09.1939 w Gręzówce |
| 41 | Edward Bułło | strzelec 1pp 1 DP Leg, poległ 14.09.1939 w Gręzówce |
| 42 | Stanisław Fidrych | st. szer. 1 pp 1 DP Leg, poległ 14.09.1939 w Gręzówce |
| 43 | Edward Giluń/Gileń (?) | strzelec 1pp 1 DP Leg, poległ 14.09.1939 w Gręzówce |
| 44 | Józef Gąsiorek | ur. 10.10.1903, sierżant 1 pp 1 DP Leg.,poległ 14.09.1939 w Róży Podgórnej |
| 45 | Jan Jarmoczonek | st. strzelec 1pp 1 DP Leg, poległ 14.09.1939 w Gręzówce |
| 46 | Władysław Jarmakowicz | strzelec 1pp 1 DP Leg, poległ 14.09.1939 w Gręzówce |
| 47 | Jarosław Jarzkiewicz | strzelec 1pp 1 DP Leg, poległ 14.09.1939 w Gręzówce |
| 48 | Wacław Komarowski | strzelec 1pp 1 DP Leg, poległ 14.09.1939 w Gręzówce |
| 49 | Adolf Kuklis | |
| 50 | Hipolit Lewarowski | strzelec 1pp 1 DP Leg, poległ 14.09.1939 w Gręzówce |
| 51 | Alfons Lalko | strzelec 1pp 1 DP Leg, poległ 14.09.1939 w Gręzówce |
| 52 | Bronisław Moraz | strzelec 1pp 1 DP Leg, poległ 14.09.1939 w Gręzówce |
| 53 | Wacław Misiun | strzelec 1pp 1 DP Leg, poległ 14.09.1939 w Gręzówce |
| 54 | Aleksander Markuszewski | strzelec 1pp 1 DP Leg, poległ 14.09.1939 w Gręzówce |
| 55 | Konstanty Maksimowicz | strzelec 1pp 1 DP Leg, poległ 14.09.1939 w Gręzówce |
| 56 | Tadeusz Okrzyński | strzelec 1 pp 1 DP, poległ 14.09.1939 w Gręzówce |
| 57 | Wincenty Pierwin | strzelec 1 pp 1 DP, poległ 14.09.1939 w Gręzówce |
| 58 | Edward Pieczul | strzelec 1 pp 1 DP, poległ 14.09.1939 w Gręzówce |
| 59 | Antoni Pocianowski | strzelec 1 pp 1 DP, poległ 14.09.1939 w Gręzówce |
| 60 | Edward Piotrowicz | strzelec 1 pp 1 DP, poległ 14.09.1939 w Gręzówce |
| 61 | Wincenty Pietkuń | strzelec 1 pp 1 DP, poległ 14.09.1939 w Gręzówce |
| 62 | Jan Piechowski | |
| 63 | Szymon Piechowicz | strzelec 1 pp 1 DP, poległ 14.09.1939 w Gręzówce |
| 64 | Jan Rudnicki | podporucznik, poległ 14.09.1939 |
| 65 | Jan Romanowicz | strzelec 1 pp 1 DP, poległ 14.09.1939 w Gręzówce |
| 66 | Jan Rudz | strzelec 1 pp 1 DP Legionów, poległ 14.09.1939 w Gręzówce, (według Księgi pochowanych żołnierzy polskich… Jan Rydz pochowany w Łukowie) |
| 67 | Albin Spirydon | strzelec 1 pp 1 DP Legionów, poległ 14.09.1939 w Gręzówce |
| 68 | Piotr Tracewicz | strzelec 1 pp 1 DP Legionów, poległ 14.09.1939 w Gręzówce |
| 69 | Antoni Toczyński | strzelec 1 pp 1 DP Legionów, poległ 14.09.1939 w Gręzówce |
| 70 | Lucjan Uzdowski | strzelec 1 pp 1 DP Legionów, poległ 14.09.1939 w Gręzówce |
| 71 | Zenon Waszkiewicz | strzelec 1 pp 1 DP Legionów, poległ 14.09.1939 w Gręzówce |
| 72 | Adolf Wołodkiewicz | strzelec 1 pp 1 DP Legionów, poległ 14.09.1939 w Gręzówce |
| 73 | Władysław Witkowski | strzelec 1 pp 1 DP Legionów, poległ 14.09.1939 w Gręzówce |
| 74 | Grzegorz Wiśniewski | strzelec 1 pp 1 DP Legionów, poległ 14.09.1939 w Gręzówce |
| 75 | Antoni Warsocki | strzelec 1 pp 1 DP Legionów, poległ 14.09.1939 w Gręzówce |
| 76 | Borys Sokodyński | strzelec 1 pp 1 DP Legionów, poległ 14.09.1939 w Gręzówce |
| 77 | Edward Żydek | strzelec 2 pp 1 DP Legionów, poległ 14.09.1939 w Gręzówce |
| 78 | Jan Awasinkowicz (?) | strzelec 1 pp 1 DPLeg. poległ 14.09.1939 w Gręzówce |
POST SCRIPTUM
Po przekazaniu powyższej listy wójtowi gminy Łuków, otrzymałam upoważnienie do dalszych poszukiwań. Zostało ono zakwestionowane przez IPN, który odmówił mi, jako osobie prywatnej, wykonania kwerendy.
W 2023 roku, za sprawą przyznanej dotacji, pojawiła się szansa na rewitalizację kwatery w Gręzówce. W 2024 roku odezwał się do mnie projektant i wykonawca, z prośbą o udostępnienie listy poległych i innych materiałów związanych z mogiłami. Dokumenty, które znalazłam w kilku źródłach, zostały przeze mnie przekazane. Ponieważ renowacja musiała być poprzedzona opinią IPN, zwrócono się do Instytutu, który powinien wykonać kwerendy. Czas naglił – dotację należy wykorzystać w określonym czasie. Projektant ponownie zwrócił się do mnie o udostępnienie posiadanych przeze mnie materiałów, z wykazaniem źródeł, sygnatur itd. Miało to przyspieszyć wydanie opinii o około 1,5 miesiąca. Za pośrednictwem Urzędu Gminy w Łukowie, materiały zostały przekazane do IPN.
W swoim piśmie, datowanym na 8.08.2024 IPN podaje, że „ustalił i zweryfikował” nazwiska ponad 30 żołnierzy pochowanych na cmentarzu w Gręzówce. !!!
Niestety, wydaje się, że do weryfikacji nazwisk nie doszło, a ich brzmienie, które zaleca IPN w swoim piśmie, nie jest zgodne z rzeczywistą pisownią.
Dodaj komentarz