XIX-wieczne sadownictwo w powiecie łukowskim

 Sadownictwo było niegdyś ważną gałęzią rolnictwa. Sady owocowe w majątkach czy probostwach dostarczały nie tylko owoców na stół, ale też zapewniały, często niemały, dochód.
Największe ogrody owocowe liczyły nawet ponad 2000 drzewek, a w najbardziej liczących się, istniały szkółki zapewniające nowe gatunki i stałą wymianę starych drzew na nowe.
Zadbane sady były często pasją i dumą ziemian oraz księży, którzy sami często byli adeptami sadownictwa.
Majątki zatrudniały ogrodników. Niektórzy z nich byli samoukami, ale można było też znaleźć takich, którzy pobierali nauki i doświadczenie u tak znanej ogrodniczej rodziny Hoserów w Warszawie.Statystyczny opis sadów w powiecie łukowskim przedstawił ksiądz Ołtarzewski. Jego wzorcowa praca znalazła się w dwutygodniku Ogrodnik Polski w 1886.

Miejscowość i właściciel	Domaszewnica, W. Gąsowska
Wielkość ogrodu owocowego i parku	6 m (300), 4 m par
Ilość drzew	2200 młodych i 60 starych
Gleba	Sap w głębokości 2 metrów woda, nie w całym ogrodzie grunt jednakowy, stroną lepszy z podkładem gliny.Kładziono różne nawozy i dużo kompostu.
Korzyści jakie przynosi sad	100 rubli srebrnych, na swój użytek
Miejsce zbytu	Na miejscu i w okolicznych miasteczkach Żydom
Gatunki drzew	Bery, diuczesy, kalwile, saskie winiówki, renety złote i zielone, bursztynówki i gruchoty, renklody,mirabelki, węgierki francuskie i zwyczajne. Park ładny, wysadzany różowymi kasztanami. Jodły, głogi, 50 winnych krzewów różnych odmian,brzoskwinie i morele.
Szkółka	Jest 700 sztuk drzewek w szkółce. Zające w tym roku dużo szkody wyrządziły obgryzając korę na młodych drzewkach, z 3 stron obsmarowano gliną
Ogrodnik	Marek Kędzierski w Łącku warszawskim u Furchmana (donacya). W Domaszewnicy od 10 lat
Ogrodzenie	Sztachety. Od północy, wschodu i zachodu topolami zwyczajnymi i włoskimi
Uwagi	Szklarnia zimna, porządnie utrzymana, niewielka. Wejście z salonu także szklanemi drzwiami opatrzone. Ogród wzorowo utrzymany, w nim kilka ładnych altanek na wzór szwajcarskich, w bliskości staw, pszczoły w kolorowych ulach, co wszystko oddziaływa na całość ogrodu
Miejscowość i właściciel	Gąska, W. Mościcki
Wielkość ogrodu owocowego i parku	4 mor (300 pr)
Ilość drzew	400 przeważnie stare
Gleba	Sap, blisko piasek, w połowie ogrodu czarnoziem i glina
Korzyści jakie przynosi sad	160 rubli srebrnych, na swój użytek
Miejsce zbytu	Na miejscu i w okolicznych miasteczkach Żydom
Gatunki drzew	Bery, diuczesy, kalwile, rapy, winiówki, sztetyny i różne śliwki. Gatunki ładne
Szkółka	Było 1000 drzewek, zające prawie wszystko zniszczyły, tylko dziś szkielety sterczą.
Ogrodnik	Obecnie nie ma ogrodnika
Ogrodzenie	Topolami włoskimi i lipami obsadzony. Sztachety.
Uwagi	W zaniedbaniu, ogrodzenie porozwalane, niegdyś było tu bardzo ładnie
Miejscowość i właściciel	Jeleniec, Roman Dmochowski
Wielkość ogrodu owocowego i parku	5 mor.
Ilość drzew	500
Gleba	Sap, b. spód piasek ze żwirem, gliną ulepszono
Korzyści jakie przynosi sad	1800 rubli srebrnych i na swoją potrzebę
Miejsce zbytu	Na miejscu i w okolicznych miasteczkach Żydom
Gatunki drzew	Renety, szare, złote, rapy, winiówki, zorze, rożanki, muszkatułki zimowe,bursztynówki, wenetki, kalwile, gruchoty, bery, renklody, węgierki,10 krzewów winnych
Szkółka	Jest 400 drzewek, co roku dosadza się 30
Ogrodnik	An. Duczyński praktykował na prowincji
Ogrodzenie	Parkan drewniany w słupy murowane z cegły, obsadzony topolami zwyczajnymi
Uwagi
Miejscowość i właściciel	Tuchowicz, Aleksy Hempel
Wielkość ogrodu owocowego i parku	4 morgi
Ilość drzew	500 starych
Gleba	Sap ciężki na 1 ½ później piasek 1 ½ ł woda
Korzyści jakie przynosi sad	150 rubli srebrnych i na swoją potrzebę
Miejsce zbytu	Żydzi wydzierżawiają
Gatunki drzew	Aport, kalwiny, renety, sztetyny, saskie winiówki, duanny, sapieżanki
Szkółka	Zaczęto po 40 sztuk rocznie dosadzać od pana Obrąpalskiego z Korytnicy
Ogrodnik	Nazwisko niepamiętne, uczył się w Łazienkach, a następnie u Hosera
Ogrodzenie	Sztachety, od północy włoskie topole.
Uwagi
Miejscowość i właściciel	Łuków, ksiądz dziekan Leopold Kurowski
Wielkość ogrodu owocowego i parku	2 ½ morgi
Ilość drzew	500
Gleba	Sap, piasek
Korzyści jakie przynosi sad	120 rubli srebrnych i na swoją potrzebę
Miejsce zbytu	Żydzi
Gatunki drzew	Różne odmiany
Szkółka	Szkółka z 60ciu drzewek. Z różnych miejsc sprowadzonych
Ogrodnik	Ksiądz sam jest amatorem i znawcą, czasowo wynajmuje do pomocy.
Ogrodzenie	Sztachety i różne drzewa.
Uwagi	Kilka okien inspektów z kwiatami. Winogrona, brzoskwnie itd.
Miejscowość i właściciel	Sarnów, włościanin Zawadzki
Wielkość ogrodu owocowego i parku	½ morgi
Ilość drzew	60
Gleba	Czarnoziem, piasek, glina pod spodem
Korzyści jakie przynosi sad	30 rubli srebrnych za owoce, 30 rubli srebrnych za szczepy
Miejsce zbytu	Żydzi do dworu i włościanie
Gatunki drzew	Bery, saskie winiówki, pargamutki, muszkatułki, różanki, zorze, gruchoty, rapy, renety, renklody, mirabele, francuskie węgierki, czereśnie różne
Szkółka	1000 drzewek
Ogrodnik	Samouk
Ogrodzenie	Parkan drewniany, od zachodu stodoły, od wschodu i północy lipy i świerki
Uwagi	Pracowity. Godzien pochwały od Towarzystwa Ogr. dla zachęty innych
.
Miejscowość i właściciel	Budziska, Jan Rudnicki
Wielkość ogrodu owocowego i parku	6 mor 300 pr
Ilość drzew	Drzew starszych 1000 i młodszych 1000, wraz ze śliwami. Nadto znajduje się 1200 krzaków malin, dających ponad 80 garnców owocu. Truskawek wyborowych odmian 320 funt, zbywa od domowej potrzeby na sprzedaż, orzechów włoskich 9, amerykańskich 5, tureckich 7, zwyczajnych 200, czereśni 18, wiśni zwyczajnych 100, poziomki miesięczne na domową potrzebę, 12 brzoskwiń i 6 morel
Gleba	Czarnoziem na 1 stopę, poniżej glina i piasek
Korzyści jakie przynosi sad	Za owoc, winogrona, ogrodowiznę i siano z ogrodu, dochód stanowi 740 rubli srebrnych, wraz z domową potrzebą.
Miejsce zbytu	Żydzi.
Gatunki drzew	Jabłonie: Charlamowski, kalwila czerwona, kantówka, gdańska, kardynalska, królowa renet, krótkonóżka, oliwka, parmena szkarłatna, peping Ribstona, reneta szampańska, renetakaselska, Landsbergera, Szmidbergera, tyrolki, kosztele, różanka. Grusze: Dobra szara, Jaśniepańska, Józefinka, Leon Greguar, Pani Trew, pstrągówka, pasówka, kalmarka, winsorka, Żołnierz rolnik, Madonny, 6 sapieżanek drzew dużych, przy urodzaju każde daje po 6 korcy wydatku. Śliwy: Węgierki, Hr. Althana, węg. włoska, AnnaSPath Krzewy: Gleditschia, Citisus Laburnum, Ailanthus, Spireje, Lonicera, Caprifolium zółte i pąsowe. Tytoń Nicotiana (żółty)
Szkółka	1300 drzewek uszlachetnionych  i 2 pręty siewek, 1000 kasztanów młodych i szkółka róż piennych. Zrazy z różnych stron kraju były sprowadzane, rodzic bowiem obecnego właściciela był wielce zamiłowanym zwolennikiem sadownictwa.
Ogrodnik	Stanisław Witkowski,  praktykował przy ogrodniku Rende – Francuzie w Rusinowie w Radomskiem u Wielhorskiego. Ogrodnik staranny, dobrze prowadzi winne krzewy. 40 lat pracuje w swym zawodzie
Ogrodzenie	Sztachety. Od północy i zachodu osłonięty grabiną i leszczyną, od wschodubudynki i topole piramidalne.
Uwagi	Szklarń nie ma, jednak bardzo wiele kwiatów przechowują zimą w pokojach i piwnicy. Od wjazdu przed mieszkaniem klomb, ubrany różnemi kwiatami i krzewami. W ogrodzie stoi jałowiec, około 30 stóp wysokości. Wina 200 krzewów różnych odmian, które na 7miu płotach trzcinowych, po 30 sążni długości mających, jest rozpięte. Szkód włościanie nie robią, tylko miejscowa służba i te nie są wielkieW bliskości Budzisk, we wsi Sobieska włościanin Marek Kołodziejczyk sam szczepi i okulizuje, posiada mały ogródek
Miejscowość i właściciel	Burzec, Leon Dmochowski
Wielkość ogrodu owocowego i parku	6 mor, 300 pr. z kawałkiem dzikiego
Ilość drzew	Rodzących wraz ze śliwami bez wiśni około 300 sztuk, Agrestu 200 i 6 sztuk sztamowe, porzeczek 200, malin 50
Gleba	Żytnia klasy I-ej (czarna i glina), podłoże przepuszczalne. Ulepszono kompostami i nawozem
Korzyści jakie przynosi sad	Za owoc z ogrodowizną, z użyciem dowowym 500 rubli srebrnych. Obliczono b. tanio, gdyż po takiej cenie w ostatnich latach sprzedał wino, aby nie dopuścić Żydów, którzy wiele szkody robią
Miejsce zbytu	W miejscu i w Warszawie
Gatunki drzew	Bursztówki ananasowe, kosztele, Porter, zorza północna, aport, renety szare, orleańskiej, karmelickie, złote sztetyny, renety paryskie białe, Rother Jungfernapfel, Belle du bois, Różanka Wichrowskiego, bera Dila, Napoleona, biała blanża, bonkreta letnia, diuszesa, wczesna, dobra szara, dobra Ludwika, jaśniepańska, bonkera WIliamsa, węgierki, renklody, Róż sztamowych 300 w 60-ciu odmianach spireje, bzy, riber aureum, Lonicera. Z drzew: jodły białe, wyhodowane na miejscu, świerki, modrzewie, tuje, klony, jesiony, kasztany, akacje, lipy stare z których jedna ma 11 łokci obwodu a w koronie średnicy 48 stóptrzyma
Szkółka	W szkółce jest około 1000 sztuk szczepionych na siewkach miejscowych. Zrazy od Hosera. Szkółka róż piennych, podkładki sprowadzano z nad Wisły, a oczka od ogrodników warszawskich a nawet z zagranicy były sprowadzane. Szkółka drzew dzikeich to: jesionów, kasztanów, akacji, klonów, brzóz, białej jodły, świerków i modrzewiu
Ogrodnik	Jan Pieńkowski samouk był najpierw chłopcem ogrodowym w Radoryżu u Augusta Szydłowskiego, później tam jako ogrodnik, przez 18 lat, następnie w Burcu jest już rok 10-ty. Choć samouk, ale chętnie daje się nauczyć, amator kwiatów i drzew, staranny i pilny. Około warzyw mniej umiejętnie chodzić umie, ale na domową potrzebę nawet delikatnych jarzyn dostarcza, tak np. kardy, karczochy, szparagi, kalafiory, gruszki zaś miłosne solanum melongenum nie udały sie ani razu
Ogrodzenie	Sztachety, za niemi rów obsadzony żywopłotem z wierzbiny, a drugi pas z żywopłotu ze zwykłego agrestu gęsto posadzonego. Od północy i wschodu osłonięty gęstą ścianą drzew dzikich.
Uwagi	Szklarń nie ma, kwiaty zimują w pokoju wystawionym na operacyję słońca. Inspekta chłodne i ciepłe. Winnych krzewów rodzących 30, zbiera się z nich około 200 funtów gron w sprzyjającej porze. Odmiany różne wczesne: CHaselas,Blanche, Chrupka z liścmi pietruszkowymi – najpłodniejsza. Szkód włościanie żadnych nie robią, od czasu jak Żydzi ogrodu nie wydzierżawiają. Ogród wzorowo utrzymany i starannie prowadzony, sam właściciel jest znawcą i wielkim miłośnikiem drzewek, a szczególniej róż piennych i tych prześliczne odmiany posiada
Miejscowość i właściciel	Charlejów. Janina Barthold
Wielkość ogrodu owocowego i parku	6 mor., 300 pr w tym 2 starego, 1 zasadzony, 3 mają być zasadzone, już doły przygotowane na 1000 drzew
Ilość drzew	700 ze starymi
Gleba	Czarnoziem 2-giej klasy, później glina
Korzyści jakie przynosi sad	200 i 100 za ogrodowiznę, wraz ze swoją potrzebą
Miejsce zbytu	Żydzi
Gatunki drzew	Różne odmiany: Sapieżanki, bery szare, złote, cytrynówki, jedwabnice,bonkrety, kalwiny, sztetyny, oliwki, kufle, wiakrówki, cukrowe jabłka, węgierki francuskie i zwyczajne
Szkółka	500 sztuk do sadzenia na jesieni przygotowano (w koronach), szkółka starannie utrzymana
Ogrodnik	Franciszek Żukowski, praktykował u Hosera, 15 lat jest w miejcu
Ogrodzenie	Sztachety i płot żerdziowy, od wschodu odkryty, od północy budynki od zachodu szpaler grabowy
Uwagi	Sama właścicielka z zamiłowaniem zajmuje się ogródkiem, zysku dziś jeszcze on nie przynosi, gdyż znacznie powiększony został i nakładu potrzebuje, ale jest nadzieja, iż przy umiejętności i miłośnictwie właścicielki, korzyść w przyszłości dawać będzie
Miejscowość i właściciel	Gułów, hrabia L. Krasiński, dzierżawi W. Buczkowski
Wielkość ogrodu owocowego i parku	8 mor, 300 pr
Ilość drzew	Jabłoni starych 70, średnich 67, młodych 72, grusz starych 55, średnich 69, młodych 62, śliw starych 95, średnich
Gleba	Sap z bliskością wody, jeden łokieć na dole, glina spodem, a w górnym ¾ łokcia czarnoziemu a później piasek
Korzyści jakie przynosi sad	200 ze swoją potrzebą
Miejsce zbytu	Żydzi wydzierżawiają
Gatunki drzew	Różne odmiany, 4 morele, 6 brzoskwiń, 3 orzechy włoskie. Ze śliw są węgierki i mirabele
Szkółka	146 szczepów jabłoni, 190 grusz, 30 dziczek do uszlachetnienia, Zrazy z Ursynowa
Ogrodnik	Franciszek Piskorski, samouk, obecnie odprawiony
Ogrodzenie	Ostrokołem, olszyną i wierzbiną osłonięty. Ogród naokoło kanałem otoczony
Uwagi	Drzewa w dolnym ogrodzie nie bardzo prosperują, gdyż w bliskości woda. Inspekta na domową potrzebę i 23 winnych krzewów. Brak dobrego ogrodnika
Miejscowość i właściciel	Gułowska Wola, ks. Franciszek Parafiński
Wielkość ogrodu owocowego i parku	2 morgi, 300 prętów
Ilość drzew	250 ze śliwami
Gleba	Czarnoziem, glina, często piasek, kompostami użyźniono
Korzyści jakie przynosi sad	80 rubli srebrnych i 2 korce śliwek, 2 korce jabłek i 100 netto za warzywo
Miejsce zbytu	Żydzi
Gatunki drzew	Sztetyny, kalwiny, sapieżanki i innewęgierki, czereśnie, agrest, porzeczki. W tym roku wszystkie drzewa obficie obrodziły.
Szkółka	200 sztuk w szkółce dobrze utrzymanej
Ogrodnik	Sam ksiądz proboszcz zajmuje się ogrodem, jako miłośnik sadownictwa.
Ogrodzenie	Parkan drewniany i płot od północnego wschodu budowlami, z innych stron drzew
Uwagi	1 krzew winny

Miejscowość i właściciel	Krzywda W. Szulc
Wielkość ogrodu owocowego i parku	2m 300 pr
Ilość drzew	200 drzew ze śliwami
Gleba	Sap lekki, piasek blisko, a na 3 stopy woda, torf, szlam, glina dla użyźnienia
Korzyści jakie przynosi sad	Wartość 100 rubli srebrnych na swoją potrzebę
Miejsce zbytu
Gatunki drzew	Zwyczajne odmiany, sapieżanki, baby, szetyny, kalwiny, węgierki, wiśnie, czereśnie
Szkółka	40, zraz z Żelechowa
Ogrodnik	Jan Janczewski, samouk
Ogrodzenie	Płot lipami i leszczyną osłonięty
Uwagi	Grunt nieodpowiedni, piasek i blisko woda, drzewa raczeją, przy tym włościanie ogromne szkody wyrządzają (okolica złodziejska, najgorsza na całym Podlasiu), jednak właściciel nie traci nadziei i ma jeszcze pokopać rowy, a na wałach z wyrzuconej ziemi sadzić drzewka, użyźniwszy ziemię odpowiednio
Miejscowość i właściciel	Lipiny Józef Płodowski
Wielkość ogrodu owocowego i parku	18 m, 300pr z parkiem
Ilość drzew	260 drzew i paręset śliw
Gleba	Czarnoziem, częścią gliną z piaskiem, kompostami doprawiono.
Korzyści jakie przynosi sad	300 rubli srebrnych, na swój użytek
Miejsce zbytu
Gatunki drzew	Bery, winiówki, pasówki, pomarańczówki, węgierki, sztetyny zimowe zielone, nabierają dojrzewając złotego koloru
Szkółka	Szkółka b. mała
Ogrodnik	Ogrodnik nie bardzo staranny i umiejętny, skoro ze 200 drzewek szczepionych, 2 tylko się przyjęły
Ogrodzenie	Sztachety,a  częścią płot żerdziany. Szpaler z grabiny, wierzba i lipa osłaniają od wiatrów.
Uwagi	5 krzewów wina, 200 agrestu, 300 porzeczek, truskawki. W parku aleja ze świerków, lip i grabów. Sadzawka zarybiona
Miejscowość i właściciel	Serokomla W. Kowalewski
Wielkość ogrodu owocowego i parku	6 m, 240 pr. z kawałkiem parku
Ilość drzew	200 drzew starszych i 200 młodszych
Gleba	Czarnoziemu 1 łokieć, później glina
Korzyści jakie przynosi sad	200 rubli srebrnych ze swoim użytkiem
Miejsce zbytu	Sprzedaje się włościanom na miejscu
Gatunki drzew	Różne ładne odmiany, jako to złote renety, oliwki, rajskie jabłka, malin mnóstwo
Szkółka	500 drzewek do sadzenia, 200 mniejszych. Z Burca i Poizdowa brane są zrazy. Szczepy od wielmożnej Szydłowskiej z Jagodnego
Ogrodnik	Stanisław Kopyść praktykował w Burcu jako ogrodniczek, 9 lat w miejscu, staranny i pracowity
Ogrodzenie	Od frontu ogrodzony parkanem, zresztą nie ogrodzony, tylko zasłonięty różnemi drzewami, a od północy ruiną ogromnego pałacu Scipionów
Uwagi	W parku ogromne kasztany, świerki i lipy.Szparagarnia, truskawki na swoją potrzebę wystarczają. Szkód włościanie żadnych nie robią, chociaż ogrodzenia prawie nie ma, dwór wprawdzie kawałek za wsią. Niegdyś był tu wspaniały zamek Spipionów. Jak powiadają z cegły pochodzącej z jednego salonu, wystawiono owczarnię i oborę. Dziś są tylko piwnice, a w nich drugie piwnice i lochy b.długie.
Miejscowość i właściciel	Radoryż, August Szydłowski
Wielkość ogrodu owocowego i parku	5m 300 or owocowego parku z dziedzińcem
Ilość drzew	248 grusz i jabłoni, śliw 480, czereśni 45, renklod starych 20, moreli 5, 1 orzech włoski
Gleba	Czarnoziem, glina spodem
Korzyści jakie przynosi sad	Na swoją potrzebę przedstawia wartość 300 rubli
Miejsce zbytu
Gatunki drzew	Szlachetne odmiany. Czereśnie bardzo dorodne widziałem i obficie drzewa obrodziły. Cytryn dużych 22, a mniejszych 30. Cyprysów 8 po 7 łokci wysokich, a mniejszych 15, 2 tuje – drzewo duże, Gleditschia, 1 rajska jabłoń
Szkółka	W szkółce 76 czereśni, 20 renklod, 185 grusz i jabłoni i ze 150 drzewek dzikich
Ogrodnik	Antoni Szefczyk, samouczek, 10 lat był w miejscu, przedtem w Mysłowie
Ogrodzenie	Parkan drewniany, od północnego wschodu topolami zwyczajnymi
Uwagi	Szklarnia zimna, 100 dużych kamelij po 6 łokci wysokich dobrze utrzymanych, 2 duże granaty, 4 mniejsze, 4 myrty duże. Inspekty na swoją potrzebę. Krzewów winnych 40.
Miejscowość i właściciel	Ruda, W. Bukowski
Wielkość ogrodu owocowego i parku	4 m
Ilość drzew	300 drzew
Gleba	Piasek ¼ łokcia, potem glina
Korzyści jakie przynosi sad	150 ze swoją potrzebą
Miejsce zbytu	Żydom
Gatunki drzew	Bery, diuczesy, sztetyny, kalwiny, węgierki, renklody
Szkółka
Ogrodnik	Obecnie nie ma
Ogrodzenie	Sztachety, osłonięty lipami i grabiną
Uwagi	Dom na górze i część ogrodu, urządziwszy byłoby b. ładnie, gdyż b. odpowiednia pozycya
Miejscowość i właściciel	Wola Okrzejska, Balbina Berenstein
Wielkość ogrodu owocowego i parku	4m 114 pr
Ilość drzew	400 rodzi, 200 posadzono, a 40 b. stare, 20 czereśni
Gleba	Średniej klasy, sap lekki, piasek, na spodzie glina, miejscami glina
Korzyści jakie przynosi sad	Na swój użytek, wartość 300 rubli
Miejsce zbytu
Gatunki drzew	Bery, winiówki, pasówki, sztetyny, kalwiny, jedwabnice, śliwki węgierki, dereń
Szkółka	Szkółka z zasianych dziczek około 400 drzewek, zrazy z różnych stron są brane
Ogrodnik	Paweł Sieklucki, u Kronenberga w Warszawie, 1-szy rok na miejscu
Ogrodzenie	Parkan drewniany, z jednej strony woda ogradza, od północy lipy i topole piram, od zachodu lasek